Rola samorządów w rozwoju Polski

Rola i znaczenie samorządów zmieniały się na przestrzeni 25 lat ich istnienia. Decydowały o tym zmiany w UE, a także przemiany wewnętrzne (społeczno-gospodarcze), jakie przechodziła Polska. Regiony przez te 25 lat dojrzały i stały się ważnymi ośrodkami polityki rozwoju i planowania strategicznego.

Teraz, gdy nasz kraj staje przed wyzwaniem drugiej wielkiej modernizacji (klimatyczno-technologiczno-kulturowej), kompetencji i siły naszych regionów będziemy bardzo potrzebować.

Samorządy po 2004 r.

Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. samorządy wojewódzkie zarządzały funduszami europejskimi poprzez Regionalne Programy Operacyjne. Pozwoliło to skuteczniej inwestować w rozwój i wdrażać regionalną politykę rozwoju, przy udziale i współpracy samorządów lokalnych. W przypadku Samorządu Województwa Mazowieckiego, coraz większe znaczenie zyskują również programy wsparcia realizowane ze środków własnych, na przykład „Mazowiecki instrument wsparcia zadań ważnych dla równomiernego rozwoju województwa mazowieckiego”, w ramach którego od 2019 r. ponad miliard złotych zostało przeznaczonych na wsparcie powiatów i gmin w realizacji setek projektów.

Tendencje recentralizacyjne – chęć osłabienia samorządu terytorialnego?

Niestety, w ostatnich latach w Polsce mamy do czynienia z dążeniem do przejmowania uprawnień oraz kompetencji samorządu przez administrację centralną. Po 2015 r. koalicja rządząca krok po kroku odbudowuje scentralizowaną tzw. „Polskę resortową”, odbierając zadania jednostkom samorządu terytorialnego i przekazując je organom administracji rządowej lub podmiotom jej podległym.

Wykorzystuje przy tym często przyśpieszoną ścieżkę legislacyjną i poselskie projekty ustaw, aby uniknąć obowiązku rzetelnego i pogłębionego procesu konsultacji i opiniowania, m.in. przez Komisję Wspólną Rządu i Samorządu Terytorialnego.

– Skala wprowadzonych po 2015 r. zmian ustawowych, które ograniczają kompetencje bądź odbierają zadania samorządom, jest niestety alarmująca. Wystarczy, by wymienić przejęcie przez ministra ochrony środowiska kontroli nad Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz zarządzaniem ich finansami; przejęcie przez Państwowe Gospodarstwo Wodne „Wody Polskie” zarządzania istotnymi dla rolnictwa kwestiami, połączone z likwidacją Wojewódzkich Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych czy przesunięcie przez ministra rolnictwa zadań związanych z modernizacją terenów wiejskich i rolnictwa, połączone z odebraniem samorządom wojewódzkim ośrodków doradztwa rolniczego – wyliczał marszałek Adam Struzik. – Doszliśmy do tego, że władza centralna decyduje czy dofinansować budowę hali sportowej w gminie X. To są takie tendencje, kiedy władza centralna chce rządzić wszystkim i chce rozdawać pieniądze po to, żeby kupować poparcie polityczne. Czyli taki sam schemat zarządzania, jaki znamy z realnego socjalizmu. Wiele musieliśmy się natrudzić, by 40% środków z polityki spójności zostało w województwach. Np. jeśli chodzi o krajowy program odbudowy to tam rola samorządów została zmarginalizowana. Jest pomysł, żeby część środków z tych pieniędzy (jeśli je dostaniemy) przesunąć na poziom regionalny. My doskonale wiemy, jakie są potrzeby w regionie i jak wydać te pieniądze gospodarnie, przejrzyście i transparentnie – dodał marszałek.

Samorządy coraz bardziej zaniepokojone

Niekorzystne zmiany i rozwiązania można zaobserwować także w sferze budżetowej. Na samorządy przerzuca się koszty w najbardziej newralgicznych sferach usług publicznych, do których należy np. edukacja czy ochrona zdrowia. Rząd nie zapewnia przy tym odpowiednich środków finansowych na realizację zadań, co ewidentnie stanowi naruszenie zasady subsydiarności.

Ponadto władza centralna próbuje ograniczać udział samorządów w podatkach na rzecz mechanizmu dotacyjnego. Bez wahania można stwierdzić, że jest to drugi obok legislacyjnego, systemowy mechanizm centralizacji władzy w naszym kraju.

Samorządy na wszystkich szczeblach nie mają wystarczających środków na realizację niezbędnych inwestycji – remontów i modernizacji istniejących dróg, poprawy bezpieczeństwa, budowy chodników i ścieżek rowerowych. Wyczekiwane projekty obwodnic mniejszych miejscowości czy nowych przebiegów dróg są odkładane w czasie.

Żeby ludziom żyło się lepiej, potrzebne są nowoczesne drogi, szpitale, szkoły, wygodniejszy transport publiczny – w tych obszarach rola samorządów jest kluczowa. Tylko silne samorządy, posiadające odpowiednie kompetencje i środki finansowe, będą w stanie efektywnie zmierzyć się z niespodziewanymi wyzwaniami rozwojowymi.

Co dalej z samorządami?

Polska w latach 90. XX w. weszła na trudną, ale – jak widzimy dzisiaj – bardzo owocną ścieżkę zmiany kierunku rozwojowego, z gospodarki centralnie sterowanej i ustroju socjalistycznego, do nowoczesnego, demokratycznego państwa prawa, będącego częścią wspólnoty europejskiej, którego podstawą jest m.in. decentralizacja władzy publicznej, subsydiarność i samorządność. Mając na uwadze wpływ tej reformy na rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz samorządności w Polsce, nie można pozwolić na zaprzepaszczenie blisko trzydziestoletniej pracy wszystkich osób biorących udział w jej realizacji, a nawet – w obliczu postępującego zagrożenia centralizacją – należy sięgać do argumentów, wartości i ideałów, które przyświecały nam na początku tej drogi.

– Jak powinno być dalej? Ja jestem absolutnym zwolennikiem dalszej decentralizacji. Powinniśmy wrócić do źródeł. Wojewoda w województwie powinien być przedstawicielem rządu i pilnować, żeby samorządy przestrzegały konstytucji i prawa. Wszystko, co możliwe powinno być przekazane do samorządów poszczególnych kategorii, zgodnie z zasadą pomocniczości czy subsydiarności – podkreślił marszałek Adam Struzik.

Gdzie można obejrzeć debatę

Debata jest dostępna na kanale YouTube .

Jej uczestnikami byli też:

• Janusz Sepioł, Architekt Miejski Rzeszowa, b. Marszałek Województwa Małopolskiego, Członek Rady Programowej Kongresu Obywatelskiego,
• Jerzy Buzek, Poseł do Parlamentu Europejskiego, Przewodniczący Parlamentu Europejskiego w latach 2009–2012, Prezes Rady Ministrów w latach 1997–2001
• Władysław Ortyl, Marszałek Województwa Podkarpackiego,
• Elżbieta A. Polak, Marszałek Województwa Lubuskiego