Mieszkańcy województwa tworzą z mocy prawa regionalną wspólnotę samorządową. Województwo ma osobowość prawną. Ustrój województwa jako jednostki samorządu terytorialnego określa statut województwa uchwalony po uzgodnieniu z Prezesem Rady Ministrów. Statut i jego zmiany podlegają ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Mieszkańcy województwa podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (w drodze wyborów i referendum) lub za pośrednictwem organów samorządu województwa. Zasady i tryb przeprowadzania referendum określa ustawa z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. z dnia 20 października 2000 r. ze zm.)

Województwo wykonuje swoje zadania za pośrednictwem organów województwa:

• pochodzącym z wyborów Sejmikiem Województwa Mazowieckiego (organ stanowiący i kontrolny),
• powoływanym przez sejmik Zarządem Województwa Mazowieckiego (organ wykonawczy) z Marszałkiem Województwa Mazowieckiego, jako jego przewodniczącym.

Statut Województwa Mazowieckiego

Od 1 października 2009 r. obowiązuje nowy Statut Województwa Mazowieckiego, przyjęty uchwałą nr 145/09 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z 7 września 2009 r., znowelizowany uchwała nr 201/17 z 21 listopada 2017 r. i nr 148/18 z 18 września 2018 r. Jest to akt prawny o znaczeniu zasadniczym dla województwa mazowieckiego, określający jego ustrój i zasady funkcjonowania organów województwa. Stanowi on swego rodzaju „konstytucję” województwa.

Do zakresu działania samorządu województwa należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze wojewódzkim, niezastrzeżonych ustawami na rzecz organów administracji rządowej.

Samorząd województwa:

• wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, w szczególności w obszarze:
  • edukacji publicznej, w tym szkolnictwa wyższego,
  • promocji i ochrony zdrowia,
  • kultury i ochrony jej dóbr,
  • pomocy społecznej,
  • polityki prorodzinnej,
  • modernizacji terenów wiejskich,
  • zagospodarowania przestrzennego,
  • ochrony środowiska,
  • gospodarki wodnej, w tym ochrony przeciwpowodziowej, a w szczególności wyposażenia i utrzymania wojewódzkich magazynów przeciwpowodziowych,
  • transportu zbiorowego i dróg publicznych,
  • kultury fizycznej i turystyki,
  • ochrony praw konsumentów,
  • obronności,
  • bezpieczeństwa publicznego,
  • przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy,
• dysponuje mieniem wojewódzkim,
• prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu.

W celu wykonywania zadań województwo tworzy wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne oraz może zawierać umowy z innymi podmiotami w szczególności z innymi województwami oraz jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa porozumienia w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych. Porozumienia te podlegają ogłoszeniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Ponadto samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniającą w szczególności następujące cele:

• pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,
• pobudzanie aktywności gospodarczej,
• podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,
• zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,
• kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.

Ponadto samorząd województwa prowadzi politykę rozwoju województwa, na którą składa się:

• tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy,
• utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim,
• pozyskiwanie i łączenie środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej,
• wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia obywateli,
• racjonalne korzystanie z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska naturalnego, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
• wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego oraz innowacji,
• wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego,
• promocja walorów i możliwości rozwojowych województwa.

Strategia rozwoju województwa jest realizowana poprzez programy wojewódzkie.

Samorząd województwa może w związku z realizacją strategii rozwoju województwa:

• występować o wsparcie ze środków budżetu państwa na realizację zadań zawartych w programach wojewódzkich,
• zawierać kontrakt wojewódzki z Radą Ministrów na podstawie odrębnej ustawy.

Samorząd województwa, przy formułowaniu strategii rozwoju województwa i realizacji polityki jego rozwoju, współpracuje w szczególności z:

• jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa oraz z samorządem gospodarczym i zawodowym,
• administracją rządową, szczególnie z wojewodą,
• innymi województwami,
• organizacjami pozarządowymi,
• szkołami wyższymi i jednostkami naukowo-badawczymi,
• może również współpracować z organizacjami międzynarodowymi i regionami innych państw, zwłaszcza sąsiednich.

Sejmik określa zasady, tryb i harmonogram opracowania strategii rozwoju województwa i programów wojewódzkich, uwzględniając w szczególności:

• zadania poszczególnych organów województwa przy określaniu strategii rozwoju województwa i programów wojewódzkich,
• tryb i zasady współpracy z podmiotami wymienionymi w art. 12.

Uchwała sejmiku dotycząca tychże spraw podlega publikacji w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

W sferze użyteczności publicznej województwo może tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także może przystępować do takich spółek.

Poza sferą użyteczności publicznej województwo może tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne oraz przystępować do nich, jeżeli działalność spółek polega na wykonywaniu czynności promocyjnych, edukacyjnych i wydawniczych służących rozwojowi województwa.

Ustawy mogą określać sprawy należące do zakresu działania województwa jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez zarząd województwa.

Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy. Organy samorządu województwa nie stanowią wobec powiatu i gminy organów nadzoru lub kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym.

Województwa mogą tworzyć stowarzyszenia, w tym również z gminami i powiatami. Do stowarzyszeń tych stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855), z tym że dla założenia stowarzyszenia wymaganych jest co najmniej 3 założycieli.

Samorząd województwa, na podstawie upoważnień ustawowych, stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa.

W przypadkach przewidzianych ustawą oraz w innych sprawach ważnych dla województwa mogą być przeprowadzane na jego terytorium konsultacje z mieszkańcami województwa. Zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami województwa określa uchwała sejmiku województwa.

Posiadając osobowość prawną samorząd województwa dysponuje mieniem wojewódzkim oraz prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu.

Sejmik jest organem stanowiącym i kontrolnym, zarząd zaś – organem wykonawczym. Organy samorządu województwa są wybierane przez mieszkańców województwa w wyborach bezpośrednich lub pośrednich, w związku z czym mają uprawnienie do wykonywania w imieniu mieszkańców województwa zadań i uprawnień samorządu województwa.

W granicach województwa mazowieckiego funkcjonują:

• 42 powiaty, w tym 5 grodzkich i 37 ziemskich;
• 314 gmin, w tym 37 miejskich, 73 miejsko-wiejskich oraz 204 wiejskich.

Mimo że osoby zamieszkujące na terenie województwa tworzą aż trzy odrębne wspólnoty samorządowe, tj. samorząd gminny, samorząd powiatowy oraz samorząd województwa, każda z nich funkcjonuje samodzielnie i niezależnie, a ich samodzielność podlega ochronie prawnej.