Samorząd Mazowsza przeprowadził badania dotyczące ubóstwa energetycznego w naszym województwie i jego przyczyn. – To pierwsze w Polsce tak pogłębione badanie zjawiska ubóstwa energetycznego. Nie dość, że zostały one przeprowadzone na wyjątkowo licznej, w pełni reprezentatywnej grupie mieszkańców naszego województwa, to miało ono charakter wieloaspektowy. Pozwoliło pokazać różne oblicza ubóstwa energetycznego, wskazać zagrożenia dla pogłębiania się tego zjawiska i podkreślić skalę kosztów społecznych, które poniesiemy wszyscy, jeśli nie będziemy przeciwdziałać ubóstwu energetycznemu – mówi Adam Struzik, marszałek województwa mazowieckiego.

– Skuteczne działania na rzecz poprawy jakości powietrza wymagają koordynacji działań na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym – podkreśla przewodniczący Sejmiku Województwa Mazowieckiego Ludwik Rakowski. – Sejmik Mazowsza przyjął uchwałę antysmogową i programy ochrony powietrza. Wspieramy również finansowo powiaty i gminy w walce ze skutkami zmian klimatu, w kontrolowaniu przestrzegania uchwały antysmogowej czy zmniejszeniu zjawiska ubóstwa energetycznego. Są to działania wieloletnie, które mają ogromne znaczenie dla stanu zdrowia mieszkańców.

Definicja ubóstwa energetycznego a jego skala

Z badania zleconego przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej wynika, że od 7,1 do 38,1 proc. mieszkańców Mazowsza jest dotkniętych ubóstwem energetycznym. Liczba ta waha się w zależności od przyjętej definicji tego zjawiska. Ubóstwo energetyczne to sytuacja, w której ktoś nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego, akceptowalnego poziomu komfortu termicznego w swoim miejscu zamieszkania. Ten rodzaj ubóstwa ma też miejsce wtedy, gdy dostęp do takich usług i produktów energetycznych jak np. ciepła woda, ogrzewanie, chłodzenie, oświetlenie i energia do zasilania urządzeń jest poważnie ograniczony ze względu na dochody lub stan techniczny zamieszkiwanych pomieszczeń.

Aż 7,1 proc. badanych nie jest w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb energetycznych. Za to 38,1 proc. spełnia te potrzeby, ale musi je realizować w sposób bardzo oszczędny – przeznacza więcej niż 10 proc. budżetu domowego na wydatki związane z energią i ogrzewaniem.

Ciepło pochodzące z sieci ciepłowniczej to przywilej ok. 40 proc., a odsetek wykorzystujących odnawialne źródła energii nie przekracza 7 proc. To jedne z wielu obserwacji wynikających z diagnozy ubóstwa energetycznego w naszym województwie. Jak zauważa członkini zarządu województwa mazowieckiego Janina Ewa Orzełowska, ubóstwo energetyczne staje się realnym problemem tysięcy mieszkańców. – Już dziś widzimy, że wiele gospodarstw nie może zapewnić sobie wystarczającego poziomu ciepła i energii elektrycznej do zasilania urządzeń i do oświetlenia. Stąd pomysł na kolejne programy wsparcia.

Niewątpliwie jest potrzebna ogólnopolska strategia przeciwdziałania temu problemowi. Warto docenić realizowane już programy wsparcia, w tym promować budownictwo efektywne energetycznie. Z diagnozy wynika również, że konieczne jest zwiększanie świadomości ekologicznej, która – szczególnie u osób starszych – nie jest na zbyt wysokim poziomie. – Badania umożliwiają nam zweryfikowanie form wsparcia, być może pozwolą nam nakierować tę pomoc na gminy, adresując je do osób najbardziej potrzebujących – zauważa Marcin Podgórski, dyrektor Departamentu Gospodarki Odpadami, Emisji i Pozwoleń Zintegrowanych w UMWM.

Wspólne działania z Warszawą

O lepszą jakość powietrza walczy też stolica. Miasto konsekwentnie likwiduje przestarzałe źródła ogrzewania. Na koniec ubiegłego roku liczba kopciuchów komunalnych była o ponad 90 proc. niższa w stosunku do 2018 r. Zmalała również liczba pieców prywatnych – łącznie w latach 2019–2023 miasto przeznaczyło około 82 mln zł na dotacje dla mieszkańców chcących pozbyć się kopciucha. To m.in. dzięki tym działaniom liczba nieekologicznych pieców w Warszawie spadła o ponad 80 proc. – z około 15 tys. w 2018 r. do 2 650 pod koniec 2023 r. Działaniom tym towarzyszyły również miejskie kampanie informacyjne, wsparcie ze strony zatrudnionych przez Urząd m.st. Warszawy ekodoradców oraz egzekwowanie przepisów uchwały antysmogowej przez funkcjonariuszy Straży Miejskiej.

– Postawiliśmy sobie jasny cel: redukcję smogu. Jeszcze w 2018 r. w Warszawie było 15 tys. kopciuchów, widać było też przekroczenia norm jakości powietrza. Wydawało się, że redukcja kopciuchów będzie bardzo trudna. Finalnie zlikwidowaliśmy ich liczbę w stolicy o 80 procent, a w zasobie miejskim o 90 procent. Zyskaliśmy kolejne trzy dzielnice, w których nie ma kopciuchów komunalnych – mówił podczas Forum Czystego Powietrza Rafał Trzaskowski, prezydent m.st. Warszawy, jednocześnie dziękując władzom województwa mazowieckiego za współpracę przy zwalczaniu zanieczyszczeń powietrza.

W walce o poprawę jakości powietrza stolica nie skupia się jednak tylko na kopciuchach. Miasto stale inwestuje w transport publiczny. Rozwijana jest sieć metra, powstają kolejne trasy tramwajowe i ścieżki rowerowe, kupowany jest ekologiczny tabor. Aby ograniczyć emisję spalin emitowanych przez najbardziej trujące pojazdy, Warszawa chce również wprowadzić Strefę Czystego Transportu.

Wszystkie te działania przynoszą konkretne rezultaty – rok 2023 był pierwszym w historii pomiarów, kiedy w stolicy na żadnej ze stacji nie odnotowano przekroczeń norm pyłów zawieszonych PM2,5; PM10 i benzoalfapirenu.

Samorząd przeznaczy w tym roku ponad 32 mln zł na czyste powietrze

Sejmik Województwa Mazowieckiego od lat podejmuje szereg działań ukierunkowanych na ochronę klimatu i dbałość o czyste powietrze. Jednym z nich są programy wsparcia, w ramach których władze regionu dofinansowują działania gmin i powiatów.

• „Mazowsze dla czystego ciepła”

W tym roku władze regionu chcą przeznaczyć ponad 22 mln zł na wymianę węglowych źródeł ciepła, a także na rekompensaty w związku ze zwiększonymi kosztami eksploatacji źródeł niskoemisyjnych po ich instalacji. Chodzi nie tylko o wymianę pieców, lecz także instalację pomp ciepła, paneli fotowoltaicznych czy przeprowadzenie termomodernizacji. Po stronie gmin leży wskazanie najważniejszych potrzeb i miejsc, do których pieniądze powinny trafić. Do programu zgłosiło się w tym roku ponad 86 gmin.

• „Mazowsze dla czystego powietrza”

To program, w ramach którego samorządy lokalne mogą otrzymać wsparcie z budżetu województwa na realizację działań służących poprawie jakości powietrza, wynikających w uchwały antysmogowej i Programu  Ochrony Powietrza. Dotychczas samorząd województwa na realizację ponad 800 projektów (edukacyjnych, inwentaryzacyjnych, kontrolnych, ekologicznych i związanych z poprawą mikroklimatu) przeznaczył blisko 52,5 mln zł. W tym roku nabory już rozstrzygnięto i wiadomo, że do 113 gmin trafi pomoc o wartości ponad 10,2 mln zł.

• Środki z UE – „Mazowsze bez smogu”

W ramach nowej perspektywy finansowej FEM 2021–2027 samorząd województwa planuje zrealizowanie projektu „Mazowsze bez smogu”. Zakłada on utworzenie serwisu internetowego i zatrudnienie w mazowieckich gminach i starostwach ekodoradców, którzy pomogą mieszkańcom zdecydować o potrzebie przeprowadzenia termomodernizacji, jej zakresie i racjonalnych nakładach finansowych. Realizatorami projektu będą Województwo Mazowieckie i 98 gmin z jego terenu. Gminy będą pełniły funkcję partnerów projektu. Zakres partycypacji gmin w projekcie będzie ograniczony do elementu związanego z zatrudnieniem 117 ekodoradców oraz realizacją przez nich działań związanych m.in. z doradztwem energetycznym i ekologicznym, kontrolami przestrzegania zapisów uchwały antysmogowej, edukacją oraz przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu. Województwo pełni funkcję lidera projektu oraz jest beneficjentem. Wartość projektu jest szacowana na blisko 170 mln zł. 16 lutego 2024 r. został złożony wniosek do Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Programów Unijnych, który teraz będzie weryfikowany.

Na Mazowszu obowiązuje uchwała antysmogowa

W 2017 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego przyjął uchwałę antysmogową, w której zostały wskazane rodzaje paliw i urządzeń grzewczych, których użytkowanie wpływa negatywnie na jakość powietrza, w związku z czym nie powinno się ich stosować. Nowelizacja uchwały z 2022 r. wpisuje się w trendy europejskie. Pełne i konsekwentne wdrożenie jej zapisów może skutkować zmniejszeniem emisji CO₂ o około 3,6 megaton rocznie, co odpowiada 775 tys. samochodów usuniętych z dróg[1]. Na Mazowszu do wymiany jest ponad 600 tys. kotłów.

Mazowiecka uchwała antysmogowa wprowadziła zakaz spalania węgla od października 2023 r. w Warszawie, a od 2028 r. – w powiatach z obszaru statystycznego NUTS2, który obejmuje powiaty: grodziski, legionowski, miński, nowodworski, piaseczyński, pruszkowski, otwocki, warszawski zachodni i wołomiński. Całkowity zakaz spalania węgla nie obejmuje obecnie pozostałej części województwa. Jednak od 1 lipca 2018 r. na całym Mazowszu nie można używać paliw najgorszej jakości, tj. węgla brunatnego i jego pochodnych, mułów, flotokoncentratów węglowych i węgla kamiennego drobnej frakcji (0-3 mm).

Negatywne skutki zdrowotne smogu

Smog jest podstępny. Działa niezauważalnie i prowadzi do śmiertelnych skutków, atakując serce, płuca i inne organy. Jak pokazują badania, co piąty zgon na świecie następuje w wyniku zanieczyszczenia powietrza[2]. Na Mazowszu z tego powodu umiera przedwcześnie ok. 6 tys. osób rocznie[3]. Z najnowszych badań naukowców z Energy Policy Institute na Uniwersytecie w Chicago wynika, że oddychanie powietrzem, w którym stężenie pyłu PM 2,5 jest przekroczone, skraca życie o ponad 2 lata, czyli bardziej niż palenie, spożywanie alkoholu, zakażenie wirusem HIV czy konflikty zbrojne[4].

– Od jakości powietrza zależy jakość naszego życia. Źródła niskiej emisji są zasadniczo dwa: piece i transport. W obu obszarach jesteśmy aktywni. Wspieramy gminy zarówno finansowo, jak i poprzez bezpośrednią realizację niektórych projektów, takich jak STOP SMOG czy Elena. W zakresie transportu inwestujemy w transport publiczny, w tym zero- lub niskoemisyjny tabor. Mowa oczywiście o autobusach elektrycznych i infrastrukturze ich ładowania. Przymierzamy się też do zakupu pierwszych autobusów wodorowych. Górnośląska-Zagłębiowska Metropolia powstała właśnie po to, by osiągać efekt synergii i rozwiązywać konkretne problemy mieszkańców, sięgając po nowoczesne rozwiązania – mówi Kazimierz Karolczak, przewodniczący zarządu GZM.

Codzienny kontakt z zanieczyszczeniami powietrza powoduje choroby układu oddechowego i krwionośnego, zaostrzenie astmy, alergii, powstawanie nowotworów, a także pogorszenie zdrowia psychicznego, m.in. problemy z koncentracją i depresja, oraz cukrzycę i otyłość^[5]. Zanieczyszczone powietrze jest szczególnie niebezpieczne dla kobiet w ciąży i dzieci (również w wieku prenatalnym).

[1] https://www.cleanairfund.org/news-item/warsaw-to-ban-coal-burning-from-october-2023/

[2] raport opracowany przez Uniwersytet Harvarda we współpracy z Uniwersytetami w Birmingham, Leicester oraz University College London. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0013935121000487

[3] Dokumentacja do uchwały nr 162/17 z 24 października 2017 r. Sejmiku Województwa Mazowieckiego (tzw. uchwały antysmogowej)

[4] Countdown for Clean Air | EPIC (uchicago.edu)

[5] Załącznik nr 2 do POP, rozdział 5.2 https://mazovia.pl/pl/bip/sejmik/uchwaly-sejmiku/rejestr-uchwal-sejmiku/nr-11520-z-dn-2020-09-08.html , https://airly.org/pl/czy-zanieczyszczenie-powietrza-moze-wplynac-na-rozwoj-cukrzycy/, https://zdrowie.pap.pl/srodowisko/zanieczyszczenia-powietrza-wplywaja-na-psychike

Biuro Prasowe
Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego,
tel. 22 59 07 602, kom. 510 591 974,
e-mail: rzecznik@mazovia.pl